Gebruikersbeheer programma’s ontwerpen: theorieën, modellen en praktische tips
Een goed gebruikersbeheerprogramma is altijd cruciaal voor elk digitaal systeem. Het zorgt ervoor dat de juiste mensen toegang hebben tot de juiste functies, en dat systemen veilig, overzichtelijk en efficiënt blijven werken. Maar hoe ontwerp je zo’n programma eigenlijk? Welke theorieën en modellen kun je gebruiken om gebruikersrollen en toegangsrechten optimaal in te richten? In deze blog neem ik je mee langs de belangrijkste concepten die je helpen een gebruikersbeheer app/software te bouwen die niet alleen functioneel is, maar ook veilig en gebruiksvriendelijk.
Let op: de onderstaande richtlijnen en theorieën gelden niet alleen voor het ontwerpen van gebruikersbeheerprogramma’s, maar zijn ook van toepassing op vele andere soorten software. Gebruikersrollen staan namelijk vrijwel altijd centraal. Zonder rollen en toegangsbeheer is inloggen of veilig gebruik van een systeem vaak niet mogelijk. Daarom zijn deze inzichten ook bruikbaar bij de ontwikkeling van andere softwareprogramma’s, waaronder Open Source programma’s, AI en generatieve AI (GenAI)-systemen.
Waarom is gebruikersbeheer belangrijk?
Allereerst is het van belang om bewust te zijn dat gebruikersbeheer de basis vormt van elk systeem waarin met accounts en toegangsrechten wordt gewerkt. Het bepaalt wie wat mag binnen een systeem en omvat het toewijzen van rollen, het instellen van toegangsrechten, het bewaken van de veiligheid en het verbeteren van de gebruikerservaring. Zeker in grotere organisaties met meerdere afdelingen, diverse gebruikersgroepen en uiteenlopende beveiligingsniveaus is een doordacht ontwerp van gebruikersbeheer onmisbaar
Kernprincipes bij het ontwerpen van gebruikersbeheer
Voordat we de theorieën induiken, is het goed om eerst de belangrijkste principes te begrijpen waarop een gebruikersbeheerprogramma is gebaseerd. Deze principes vormen de basis voor een veilig en gebruiksvriendelijk ontwerp.
- Role-Based Access Control (RBAC)
RBAC is de meest gebruikte methode voor het beheren van gebruikersrechten. Hierbij worden rechten gekoppeld aan rollen in plaats van aan individuele gebruikers. Zo krijgt een gebruiker automatisch de juiste rechten als hij of zij een bepaalde rol krijgt.
- Principle of Least Privilege
Volgens dit principe krijgt iedere gebruiker alleen de minimale rechten die nodig zijn om zijn of haar taken uit te voeren. Dit verkleint de kans op fouten of misbruik.
- User-Centered Design (UCD)
Niet alleen functionaliteit, maar ook gebruiksvriendelijkheid is essentieel. UCD helpt bij het ontwerpen van interfaces die aansluiten bij de behoeften van verschillende gebruikersgroepen.
- Security Usability Theory (veiligheid én gebruiksgemak)
Een balans tussen security en usability is belangrijk. Een te streng systeem kan namelijk gebruikers frustreren, een te los systeem brengt risico’s mee.
Overzicht van andere relevante modellen en theorieën
Om gebruikersbeheer goed in te richten, is het nuttig om verschillende andere (aanvullende) theorieën en modellen te kennen. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste modellen met toelichting en praktische toepassingen.
Tabel 1.
| Model/Theorie | Toelichting | Praktische toepassing |
| Access Control Theory | Beveiliging rondom wie toegang krijgt tot welke data en functies | Beveiligingsbeleid bepalen en implementeren |
| Identity and Access Management (IAM) | Overkoepelend beheer van digitale identiteiten en toegangsrechten | Centrale rol in gebruikersbeheer, integratie met authenticatiesystemen |
| Segregation of Duties (SoD) | Verdelen van kritieke taken over meerdere rollen om risico’s te beperken | Voorkomen van fraude en fouten door rollen te scheiden |
| Authentication and Authorization Theory | Theorieën rondom veilig identificeren en autoriseren van gebruikers | Implementeren van veilige login- en toegangsmechanismen |
| Cognitive Load Theory | Minimaliseren van mentale belasting bij het gebruik van systemen | Simpele en intuïtieve interfaces ontwerpen |
| Prestatiemanagement | Monitoren en verbeteren van gebruikersprestaties en gedrag binnen het systeem | Rapportage en analyse van gebruikersactiviteit |
| Compliance Theory | Voldoen aan wet- en regelgeving met betrekking tot gebruikersrechten en data | Ontwerpen van systemen die voldoen aan bijvoorbeeld AVG of SOX |
| Task-Role Fit Theory | Afstemming tussen taken en rollen binnen een systeem | Rollen ontwerpen die logisch aansluiten bij verantwoordelijkheden |
| Systems Theory | Organisatie als geheel van onderling verbonden onderdelen | Gebruikersbeheer in bredere organisatiecontext plaatsen (hierover volgt binnenkort nog een aparte blog, de link wordt hier later toegevoegd) |
Belangrijke ontwerpmodellen voor alle soorten software
Naast bovengenoemde punten zijn ook onderstaande ontwerpmodellen en -principes belangrijk bij het ontwerpen van elke software. Dit geldt ook voor software waarbij verschillende gebruikersrollen een rol spelen. Deze modellen zorgen ervoor dat software niet alleen veilig en privacy vriendelijk is, maar ook gebruiksvriendelijk, toegankelijk en duurzaam.
Tabel 2.
| Model / Principe | Korte uitleg | Focusgebied |
| Privacy by Design | Privacy wordt vanaf het begin ingebouwd in de software en processen | Privacy |
| Security by Design | Beveiliging is vanaf het ontwerp ingebouwd om kwetsbaarheden te voorkomen | Beveiliging |
| Ethics by Design | Rekening houden met ethische principes zoals eerlijkheid en transparantie | Ethiek |
| User-Centered Design (UCD) | Software wordt ontworpen met de gebruiker centraal, op basis van hun behoeften en feedback | Gebruiksvriendelijkheid |
| Accessibility by Design | Software wordt vanaf het begin zo gemaakt dat iedereen het kan gebruiken, ook mensen met beperkingen | Toegankelijkheid |
| Fail-Safe / Fail-Secure | Het systeem blijft veilig en functioneel, ook als er fouten of storingen optreden | Veerkracht en veiligheid |
| Modular Design | Software is opgebouwd uit losse modules, waardoor onderhoud en aanpassingen makkelijker zijn | Architectuur en onderhoud |
| Design for Testability | Ontwerp waarbij testen eenvoudig en effectief kan worden uitgevoerd | Kwaliteitsborging |
| Sustainability by Design | Software wordt ontworpen met aandacht voor duurzaamheid en energie-efficiëntie | Duurzaamheid |
| Data Minimization | Alleen de strikt noodzakelijke gegevens worden verzameld en verwerkt | Privacy & Risicobeperking |
| DevSecOps | Beveiliging is geïntegreerd in het ontwikkelproces en de automatische release-cyclus | Veiligheid en DevOps |
Belangrijke ISO-normen voor gebruikersbeheer en toegangscontrole
Naast de eerder genoemde ISO-normen zijn er specifieke ISO-standaarden die gericht zijn op het beheer van gebruikersrollen en toegangsrechten binnen softwaretoepassingen. Deze normen helpen organisaties bij het implementeren van robuuste toegangscontrolemechanismen, het waarborgen van privacy en het naleven van wet- en regelgeving. Hieronder volgt een overzicht van vijf relevante ISO-standaarden.
Tabel 3.
| ISO-norm | Toepassing | Relevantie voor gebruikersrollen |
| ISO/IEC 27001:2022 | Informatie beveiligingsmanagement systeem (ISMS) | Biedt een raamwerk voor het beheren van toegangsrechten en gebruikersrollen binnen een ISMS. |
| ISO/IEC 27002:2022 | Code van praktijk voor informatiebeveiliging | Geeft richtlijnen voor het implementeren van toegangscontrolemaatregelen, inclusief gebruikersrollen. |
| ISO/IEC 27005:2022 | Informatie beveiligingsrisico management | Ondersteunt bij het identificeren en beheren van risico’s met betrekking tot gebruikersrollen. |
| ISO/IEC 27701:2019 | Privacy informatie beveiligingsmanagement systeem (PIMS) | Breidt ISO/IEC 27001 uit met privacyaspecten, inclusief het beheer van gebruikersrollen met betrekking tot persoonsgegevens. |
| ISO/IEC 29146:2024 | Richtlijnen voor toegangsbeheer | Biedt best practices voor het beheren van toegangsrechten en gebruikersrollen in diverse omgevingen. |
Deze normen vormen samen een solide basis voor het effectief beheren van gebruikersrollen en toegangsrechten binnen softwaretoepassingen, met aandacht voor zowel informatiebeveiliging als privacy.
Tip: Verdiep je in theorieën, modellen en certificeringen met behulp van GenAI
Wil je meer grip krijgen en beter begrijpen wat verschillende theorieën, modellen en certificeringen precies inhouden en welke stappen je kunt volgen? Gebruik dan generatieve AI-programma’s zoals ChatGPT of Perplexity om aanvullende uitleg en voorbeelden te krijgen.
-
-
ChatGPT: https://chat.openai.com
-
Perplexity AI: https://www.perplexity.ai
-
Probeer bijvoorbeeld de volgende prompts:
-
“Leg uit wat [theorie/model] inhoudt en hoe ik dit kan toepassen bij het ontwerpen van gebruikersbeheerprogramma’s. Geef daarbij alle gebruikte bronnen in de tekst weer in APA-formaat en voeg de volledige referenties aan het einde van de tekst toe.”
-
“Welke stappen zijn nodig om certificering [naam certificering] te behalen in softwareontwikkeling? Vermeld alle gebruikte bronnen in APA-stijl binnen de tekst en voeg ze ook netjes aan het einde toe.”
-
“Geef een voorbeeld van het gebruik van [theorie/model] bij toegangsbeheer in complexe systemen, inclusief bronvermelding in APA-stijl in de tekst en in een referentielijst.”
Let wel op dat je altijd zelf controleert of de door AI gegenereerde URL’s en informatie correct zijn, omdat GenAI ook hallucinaties kan geven. In deze blog vind je ook meer informatie over hoe je AI op een verantwoordelijke manier kunt gebruiken en hoe je AI-bronnen kunt vermelden in een verslag of onderzoek.
Houd altijd vanaf het begin rekening met regelgeving op alle niveaus bij softwareontwikkeling
Bij het ontwerpen van software wordt vaak sterk ingezoomd op gebruikerswensen, technische haalbaarheid en functionele eisen. Wat echter in de praktijk nog te vaak over het hoofd wordt gezien, is het belang van juridische, ethische en beleidsmatige kaders. Het is van cruciaal belang om hier vanaf het allereerste begin van het ontwikkelproces bewust en zorgvuldig rekening mee te houden, niet alleen om boetes of vertragingen te voorkomen, maar ook om vertrouwen, transparantie en toekomstbestendigheid te waarborgen.
Denk hierbij bijvoorbeeld aan Europese wet- en regelgeving, zoals de AI-verordening (AI Act), die duidelijke richtlijnen biedt voor het ontwikkelen en inzetten van AI-systemen binnen Europa. Deze regelgeving heeft directe impact op hoe software mag functioneren, zeker wanneer er algoritmes of datagedreven besluitvorming aan te pas komt. Daarnaast zijn er nationale wetgevingen die per land kunnen verschillen, bijvoorbeeld op het gebied van dataverwerking, privacy (zoals de AVG/GDPR), archiveringsverplichtingen of sectorgebonden normen (zoals in de zorg, het onderwijs of de financiële sector).
Wat vaak vergeten wordt, is dat er niet alleen gekeken moet worden naar de wetgeving in het land waar de software ontwikkeld wordt, maar ook naar de locatie van de eindgebruiker en de plek waar de technische infrastructuur zich bevindt. In het geval van cloud-gebaseerde systemen moeten bijvoorbeeld ook de regels en verplichtingen gelden van het land waarin de servers of datacentra fysiek staan. Denk aan wetgeving rondom dataretentie, surveillance, exportrestricties of nationale veiligheid.
Met andere woorden, technische en juridische regels die gelden op de plek waar de software wordt gehost, zijn ook belangrijk, bijvoorbeeld wanneer de cloudomgeving of servers zich in een ander land bevinden. Data die op Amerikaanse servers staat, kan bijvoorbeeld onder Amerikaanse wetgeving vallen, ook als de klant een Nederlands bedrijf is. De juridische context van de hostinglocatie kan dus grote directe gevolgen hebben voor hoe veilig en legaal de software is.
Daarbij komt nog een andere cruciale laag: de interne richtlijnen en beleidseisen van organisaties zelf. Dus de software moet niet alleen aansluiten op de regels en beveiligingsprotocollen van de ontwikkelende partij, maar zeker ook op de richtlijnen en governance-structuur van de klant. Deze interne regelgeving kan betrekking hebben op toegangsbeheer, auditing, compliance of ethiek, en moet vertaald worden naar concrete ontwerpkeuzes. Soms zijn er extra eisen, zoals certificeringen, logging-eisen of specifieke gebruikersrollen die verantwoordingsplicht ondersteunen.
Zeker bij grotere organisaties of overheidsinstellingen is het niet ongebruikelijk dat verschillende beleidskaders door elkaar lopen, van intern beleid, sectorafspraken en lokale wetgeving tot internationale verdragen. Voor softwareontwikkelaars betekent dit dat zij vroegtijdig een stakeholder- en compliance analyse moeten uitvoeren. Welke regels gelden waar? Wat zijn de technische gevolgen? En hoe kan je software hierop anticiperend en flexibel ontwerpen?
Kortom: Bovengenoemde betekent kortom dat een goed ontwerp begint met grondig onderzoek naar juridische, ethische en technische randvoorwaarden. Daarmee voorkom je dat de software later aangepast moet worden of wordt afgewezen door auditors, bestuurders of toezichthouders. Door deze regels vanaf het begin actief mee te nemen in het ontwerp, kun je software bouwen die juridisch klopt, technisch veilig is, beter aansluit op bestaande processen en toekomstbestendig is, ook bij veranderende regelgeving.
Goede softwareontwikkeling draait dus niet alleen om techniek en gebruikerswensen, maar ook om compliance, ethiek en strategisch inzicht.
Hieronder volgt een tabel met een samenvatting van de belangrijkste punten die hierboven zijn benoemd.
Tabel 4.
| Aspect | Toelichting | Voorbeelden / Details |
|---|---|---|
| Juridische kaders | De wetten en regels waaraan software moet voldoen | Europese AI-verordening, privacywetten zoals AVG, sectorregels (zorg, onderwijs, finance), archiveringsplicht |
| Locatie wet- en regelgeving | De wet- en regelgeving die geldt op de locaties van ontwikkeling, gebruik en hosting | Regels voor dataopslag en verwerking afhankelijk van het land waar software wordt gemaakt, gebruikt of gehost |
| Hosting & infrastructuur | Invloed van de fysieke locatie van servers en datacentra op regelgeving | Eisen rondom dataretentie, toezicht en beveiliging van data op servers in verschillende landen |
| Interne regels ontwikkelaar | Beleid en beveiligingseisen binnen het bedrijf dat de software ontwikkelt | Toegangsbeheer, auditing, certificeringen en andere compliance-eisen van de ontwikkelaar |
| Interne regels klant | Specifieke regels en beleid binnen de organisatie van de klant | Specifieke gebruikersrollen, logging, verantwoordingsplicht en beveiligingsvereisten van de klant |
| Overlapping kaders | Het samenvallen en overlappen van diverse wet- en regelgeving en beleid | Combinatie van lokale wetgeving, sectorafspraken, interne regels van ontwikkelaar en klant |
Praktische tips
Naast de theorieën is het ook belangrijk om praktische aandachtspunten te kennen. Deze tips helpen je om een (gebruikersbeheer) app/software te ontwerpen die niet alleen theoretisch klopt, maar ook in de praktijk werkt.
- Begin met een duidelijke rollenstructuur. Maak onderscheid tussen primaire en secundaire rollen en bepaal welke rechten erbij horen.
- Pas het principe van least privilege toe. Geef gebruikers nooit meer rechten dan strikt noodzakelijk.
- Betrek gebruikers tijdens het ontwerp. Gebruik persona’s en test de interface met echte gebruikers.
- Houd rekening met wet- en regelgeving, inclusief ethiek. Zorg dat je systeem voldoet aan privacy- en beveiligingsregels, en ook aan ethische kaders die binnen organisatie gelden.
- Implementeer toegangscontrole op meerdere niveaus. Denk aan authenticatie, autorisatie en contextuele factoren (zoals locatie).
- Monitor gebruik en prestaties. Verzamel data om rollen en rechten continu te verbeteren.
- Gebruik Design Thinking tijdens het ontwerpproces om problemen iteratief te verkennen. Veel trial-and-error helpt om tot betere oplossingen te komen.
- Betrek verschillende stakeholders, waaronder experts, bijvoorbeeld door interviews, om de kwaliteit van je ontwerp te vergroten en verschillende perspectieven mee te nemen.
- Creëer draagvlak en behoud connecties warm. Het is van cruciaal belang om diverse stakeholders, en vooral eindgebruikers vanaf de ontwerpfase actief te betrekken bij softwareprojecten. Dit zorgt voor draagvlak, verhoogt de kans op succes en helpt bij het identificeren van wensen en knelpunten. Ook tijdens het testproces en na de uitrol blijft deze betrokkenheid belangrijk, waarbij goede aftersales en ondersteuning zorgen voor blijvend gebruiksgemak en tevredenheid.
-
Later volgt een aparte blog die dieper ingaat op dit ontwerpproces, met name hoe je effectief draagvlak creëert en langdurige connecties met gebruikers en stakeholders onderhoudt.
-
Naadloze aansluiting van nieuwe software op bestaande systemen
Naast een goed softwareontwerp en de bovengenoemde zaken is het van cruciaal belang dat nieuwe software/programma goed aansluit bij de bestaande processen en systemen van een organisatie, omdat het vaak juist hier misgaat in de praktijk. In veel gevallen wordt onvoldoende rekening gehouden met de integratie van nieuwe software/programma’s met bestaande interfaces, achterliggende databases, data-indicatoren en cruciale elementen zoals user IDs. Deze onderdelen zijn essentieel om een soepele overgang van een oud naar een nieuw systeem mogelijk te maken zonder dat er data verloren gaat of functionaliteiten wegvallen.
Wanneer software/programma’s niet goed integreren, ontstaan er snel problemen zoals incompatibiliteit, dubbele invoer van gegevens, fouten in data-analyse en vertragingen in processen. Dit kan leiden tot frustratie bij gebruikers, verminderde productiviteit en zelfs financiële schade. Een goede aansluiting zorgt er juist voor dat medewerkers hun werk efficiënt kunnen voortzetten zonder onnodige onderbrekingen en dat alle systemen synchroon blijven werken.
Daarnaast is het belangrijk om bij de ontwikkeling van nieuwe software/programma’s rekening te houden met toekomstige uitbreidingen en veranderingen binnen de organisatie. Flexibele koppelingen en een modulair ontwerp kunnen de impact van toekomstige aanpassingen beperken en de levensduur van de software verlengen. Door vanaf het begin bewust aandacht te besteden aan deze technische en organisatorische aspecten, wordt de transformatie soepeler en blijft het project beter binnen de gestelde doelen en tijdslijnen. Zo voorkomt een goede aansluiting niet alleen directe problemen, maar draagt het ook bij aan duurzame inzetbaarheid en gebruikerstevredenheid op de lange termijn.
Kort stappenplan voor een succesvolle aansluiting is dus als volgt:
- Breng de bestaande processen en systemen in kaart, inclusief databases, interfaces en user IDs.
- Analyseer welke data en functionaliteiten essentieel zijn voor de nieuwe software/programma.
- Ontwerp de software/programma met oog voor integratie en compatibiliteit met bestaande systemen.
- Test de koppelingen grondig in een gecontroleerde omgeving.
- Zorg ervoor dat gebruikers en IT-specialisten actief betrokken worden bij de overgang naar het nieuwe programma en dat zij uitgebreide training krijgen om het programma goed te kunnen gebruiken.
- Monitor de werking na implementatie en los eventuele knelpunten snel op.
- Houd rekening met toekomstige uitbreidingen door flexibele en modulaire oplossingen toe te passen.
Conclusie
Het ontwerpen van een gebruikersmanagementprogramma is meer dan alleen het toewijzen van rechten. Het vraagt om een goed begrip van belangrijke theorieën en modellen, aandacht voor zowel veiligheid als gebruiksvriendelijkheid, en de betrokkenheid van de juiste stakeholders. Door deze principes toe te passen, leg je de basis voor een betrouwbaar, efficiënt en toekomstbestendig systeem.
Heb je ondersteuning nodig bij het ontwerpen van een softwarecomponent, inclusief AI, of hulp bij het oplossen van een complex probleem met behulp van software? Neem dan gerust contact met mij op.
